مجموعه امیر چخماق یزد
میدان امیر چخماق یکی از زیباترین شاهکارهای معماری و کاشیکاری و متعلق به قرن نه هجری قمری است. این میدان متعلق به دوره تیموری است که در عصر صفوی هم به همین نام شهرت داشت. در زمان شاه عباس برخی از این آثار احیاء شده است. مجموعه امیرچخماق یزد شامل بازار،تکیه، مسجد و دو آب انبار است.
تکیه امیر چخماق در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی و با شماره ۳۸۳ و مسجد امیر چخماق در سال ۱۳۴۱ با شماره مستقل ۲۴۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیدند. همچنین این بناها و دیگر الحاقات به عنوان مجموعه امیرچخماق نیز با شماره ۲۴۱۶ به ثبت ملی رسیده‌است.
میدان امیرچقماق، یکی از شاخص ترین مجموعه های تاریخی و گردشگری در شهر یزد محسوب می شود.
امیرجلال الدین چخماق، از سرداران و امرای شاهرخ تیموری در سده هشت خورشیدی در زمانی که حاکم یزد بود، مجموعه ای متشکل از تکیه، میدان، حمام عمومی، کاروانسراها، خانقاه ، قنات خانه و چاه آب سرد را ساخت تا یزد را رونق بخشد و در این کار فاطمه خاتون، همسرش، او را یاری کرد.
ميدان ميرچخماق، اثري از قرن نهم هجري و يادگاري از دوران حكومت اميرچخماق شامي است. جلال الدين اميرچخماق كه به دستور شاهرخ تيموري به حكومت يزد رسيد با هم دستي همسر خود فاطمه خاتون، آثاري چند در يزد بنا كرد. مهمترين اين آثار مسجد جامع نو بود كه هم اكنون نيز برقرار است و به نام مسجد ميرچخماق مشهور است. بانيان در شمال مسجد ميداني ايجاد كردند كه اكنون هم پابرجاست و مركز شهر يزد است. اين ميدان در عصر صفوي هم به همين نام شهرت داشت. در زمان شاه عباس برخي از اين آثار احياء شده است، از جمله چهار سوقي بر روي کاروانسرا ساخته شده است. اوايل قرن سيزدهم هجري ميدان جلوي مسجد و سردر بازار تبديل به حسينيه شده است . البته آنچه مسلم است در آن زمان، اين مکان نقش حسينيه را نداشته، چون ساخت چنين فضاهايي از زمان صفويه به بعد در ايران رواج پيدا کرده است. در خاور ميدان ميرچخماق، بازاري به نام حاجي قنبر وجود دارد. اين بازار از بناهاي نظام الدين حاجي قنبر جهانشاهي است. اين شخص كه به امر جهانشاه قره قويونلو به حكومت يزد رسيده بود، آثار ديگري هم در يزد احداث كرد. بعدها بر سر در اين بازار بناي زيبا و بلندي به اسلوب بناهايي كه در تكاياي يزد ديده مي شود؛ ساخته شد. اين بناي عظيم يكي از معرف هاي شهر يزد است و هنگامي كه مي گويند «ميرچخماق» مرادشان همين بناست، در حالي كه از آثار اميرچخماق نيست. مسجد مير چخماق با کاشي هاي معرق و طاق هاي مقرنس اثري است که از نظر مرتبه زيبايي بعد از مسجد جامع قراردارد و به مسجد جامع نو نيز معروف است.
این مسجد در سال ۸۴۱ هـ.ق به پایان رسید و از حیث زیبایی، وسعت، اهمیت و اعتبار بعد از مسجد جامع شهر قرار دارد در توصیف این مسجد باید گفت که در کریاس (ساختمان جلوی درب وروردی) مسجد که به میدان میر چخماق باز میشود، سنگی نصب گردیده که بر آن متن وقف نامه ای به خط نسخ نقر شده است.
در طرف راهروی شمالی که از درب کریاس به صحن وارد میشود، شبکه هایی ظریف از کاشیهای معرق در پنجره ها نصب شده اند. قسمتی از سردر صفحه ایوان کاشیکاری معرق شده است و جرزهای آن آجری رنگ میباشد. دور خارجی گنبد و بر کمربند آن عبارت «السلطان ظل الله» به کوفی بنایی تکرارشده است.
وضع طاق بندی ها و سردر مناره ها طوری است که معرف نوعی مخصوص از معماری شهر تاریخی یزد به شمار می رود و به همین جهت در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۳۰ از طرف «وزارت فرهنگ» ذیل شماره «۳۸۳» در «فهرست آثار تاریخی و ملی» به ثبت رسیده است و تصویر آن در کتاب های مختلفی که از طرف دانشمندان و باستان شناسان خارجی درباره ایران نوشته شده است درج شده که آن را به عنوان معرف و مظهر یزد تشخیص داده اند.
در اين مجموعه دو آب انبار به نامهاي ستي فاطمه و تکيه امير چخماق (آب انبار حاجي قنبر) وجود دارد که آب انبار ستي فاطمه در کوچه شيخ اسداله در ضلع جنوبي ميدان امير چخماق قرار گرفته و مربوط به دوره صفويه است. در حالي که آب انبار تکيه امير چخماق در حد فاصله تکيه و بازارچه حاجي قنبر واقع شده و احتمالاً قدمت آن نيز به دوره صفويه مي‌رسد. اين آب انبار در حال حاضر به عنوان موزه آب مورد استفاده قرار مي گيرد.
یکی دیگر از بخش های دیدنی این میدان، نخل بزرگ آن است که به «نخل حیدری ها» نیز نامور بوده است. آن گونه که «عبد الحسین آیتی» گفته، پیشینه این نخل به ۴۵۰ سال پیش و «دوره صفویه» می رسد. برخی این نخل را کهن ترین نخل و برخی دیگر، نخل «میدان شاه ولی» در «تفت» را با ۶۰۰ سال پیشینه، کهن ترین نخل جهان می دانند.
