تیمچه بزرگ بازار قم نشان اصالت و قدمت

تیمچه بزرگ قم مربوط به دوره قاجار است و در قم، داخل راسته بازار واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ با شمارهٔ ثبت ۱۹۰۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.این تیمچه بزرگترین سقف ضربی ایران به شمار می‌آید. معماری این بنا توسط استاد حسن قمی مشهور به معمارباشی در سال ۱۲۶۱ هجری خورشیدی طراحی و اجرا شد. متولی بنا سید محمود طباطبایی از تجار قم بوده که پدر سید حسین طباطبایی قمی می‌باشد. این سازه متشکل از دو طبقه با ۱۲ غرفه و دارای ارسیهایی بوده که بیشتر آنها از بین رفته‌اند. بالای حجره‌ها در زوایا مقرنس گچی انجام گرفته است. سقف تیمچه دارای سه چشمه است که قسمت وسطی دارای دهانه و ارتفاع ۱۵ متر است. گنبد از نوع عرق چینی و پوشش زیر آن شمسه کاری با اسلوب رسمی بندی و یزدی بندی است.

سردر و ورودی تیمچه بزرگ

ز میان هیاهو و شلوغی راسته‌بازار نو که عبور کنیم، در جوار بدنه آجری بازار به ورودی تیمچه قم می‌رسیم. زیر طاق گنبدی‌شکل گچی، سردری کوچک و سبزرنگ با دری چوبی خودنمایی می‌‌‌کند. در بزرگ چوبی رو به یکی از زیباترین و اصیل‌ترین تیمچه‌های ایران‌زمین باز می‌شود: تیمچه بزرگ بازار معروف به تیمچه فرش قم. این شاهکار عهد ناصری را در سال ۱۳۰۱ هجری قمری هنرمند استاد حسن معمارباشی قمی ساخته است.

تیمچه در بازارهای ایران

تیمچه به‌معنای کاروان‌سرای کوچک است. در معماری سنتی ایران، بازارها به‌عنوان ستون‌ فقرات شهر به حساب می‌آمدند. درون بازارها، تیمچه‌ها به‌عنوان فضاهای تمرکز تجارت، فروش کالاهای خاص و افزایش رقابت اهمیت بسیاری داشتند. این‌جا تیمچه قم با قدمت ۱۴۰سال و به‌عنوان هسته اصلی بازار، از اولین روزهای ساخت به‌قصد تجارت فرش بنا شده است. بانی این بهشت، فرش‌های دست‌بافت سید محمد طباطبایی از تجار به‌نام قم بوده است. امروزه نیز فرش مهم‌ترین و اصلی‌ترین هنر و راه کسب درآمد در این تیمچه قم است؛ به‌طوری‌که اکنون قم به‌عنوان پایتخت فرش ابریشمی ایران و جهان شناخته می‌شود.

معماری و تزیینات سقف تیمچه

با گذر از سه پله به راهروی نیم‌هشتی با ابعاد سه در پنج‌ونیم متر قدم می‌گذاریم؛ فضایی که طرفین حجره‌های فرش‌فروشی قرار دارد. پس از عبور از راهروی اصلی، وارد صحن مرکزی و فضای اصلی تیمچه قم می‌‌شویم.

در اولین لحظات، جذبه معماری منحصربه‌فرد سقف، چشم‌ها را از زمین به‌سوی بالا جلب می‌کند و بی‌اختیار به تناسب و تقارن و زیبایی آن می‌دوزد. بزرگ‌ترین سقف ضربی ایران، سقف سه‌چشمه‌ای بلند و وسیعی بدون به‌کاربردن آهن است که با گچ‌بری‌ها و مقرنس‌های باشکوه و قوس‌ها و کمان‌های تنیده در کاربندی سقف، فضای یکپارچه و آرامش‌دهنده‌ای را ساخته است. سه طاق گنبدی‌ شکل از نوع عرق‌چینی با آجرهای ظریف و نورگیری در وسط هریک، بنا را پوشش داده‌اند. همراهی شمسه‌کاری با تزیینات رسمی‌بندی و یزدی‌بندی زیر پوشش گنبد، چشم‌ها را مسحور شکوه خود می‌کند.

این نقوش استفاده‌ شده در سقف تیمچه به‌لحاظ هندسی با فرش ایرانی رابطه دارند و این هماهنگی، احساسی آشنایی را در مخاطب برمی‌انگیزد. در نگاهی کلی، کف بنا عناصر ساده و خالصی را می‌بینیم و همین‌طور که چشممان به‌سمت بالا پیش می‌رود، شاهد عناصر ریزتر و پردازش نور کنار آن هستیم. بی‌شک معماری چشم‌نواز صحن مرکزی تیمچه، زبان را به تحسین ذوق و سلیقه سازنده این شاهکار می‌گشاید.

حجره‌ها و فضاهای تیمچه فرش

مرکز صحن، حوض هشت‌ضلعی زیبایی، درست زیر سقف گنبد میانی، شما را به نشستن کنار خود دعوت می‌‌کند. این حوض این روزها خالی از آب است و امتداد نور از سقف راه به آب نمی‌برد. سر را که به اطراف بچرخانیم، حجره‌هایی در دو طبقه با آثاری ارزنده از گچ‌بری و مقرنس در زوایا به چشم می‌خورند. می‌گویند استاد معمار پس از ساخت طبقه همکف، چهار سال منتظر می‌ماند تا بنا نشست کند و سپس طبقه فوقانی را می‌سازد. نمای حجره‌های فوقانی پنجره‌های چوبی با شیشه‌های رنگی و گره‌چینی در بالا است؛ به این پنجرها ارسی می‌گفتند که امروزه فقط نمونه‌هایی از آن  به چشم می‌خورند.

درهای حجره‌های تحتانی هم در گذشته چوبی بوده‌اند که چند تایی از آن‌ها باقی مانده‌اند و بقیه با درهای فلزی و آلومینیومی جایگزین شده‌اند. جلوی حجره‌ها، فرش‌های نفیس دست‌بافت نو و قدیمی چیده شده‌‌اند. در داخل حجره‌ها نیز دست‌آفرید‌ه‌های ابریشمی ظریف قالی‌بافان هنرمند، هر نگاهی را مجذوب نقش و رنگ چشم‌نواز خود می‌کند. کسبه‌های موسپید و جوان تیمچه قم نیز از حال‌وهوای خاص هم‌نشینی با تاروپود رنگارنگ و زیبایی‌های ناب قدیمی برایتان روایت می‌کنند.

حجره شاه‌نشین

اگر پشت به ورودی بایستید، با نگاه به روبرو و طبقه بالا، حجره شاه‌نشین توجهتان را جلب می‌کند. محلی مشرف به صحن مرکزی تیمچه و سرا که پلکان‌های منبر مانند اطراف، بر اعتبار آن افزوده است. این‌جا محل اسکان مدیر و مسئول بنا است. در ایوان شاه‌نشین مقرنس‌های استادانه متفاوتی با دیگر نقاط تیمچه را نظاره‌گریم.

سرای تیمچه قم

حال از رهگذر دالانی کوتاه و گنبدی از زیر شاه‌نشین به سرا وارد می‌شویم که اندکی از کف صحن مرکزی پایین‌تر است. حیاطی کوچک با حجره‌هایی ساده در یک طبقه و کارگاه‌های رفوگری و پرداخت فرش که دیدن آن حتما برایتان جالب است.

معماری هماهنگ با اقلیم شهر؛ تنفس در فضایی دلپذیر

از ویژگی‌های بارز تیمچه قم هماهنگی معماری بنا با اقلیم شهر قم است. در هر فصلی به این فضای بدیع قدم بگذارید هوایی مطبوع و دل‌نشین در انتظارتان است. در این میان، عبور نور غیرمستقیم از روزنه‌های سقف و نورگیر‌های کناری با فواصل معین، روشنایی موزون و دل‌پذیری را برای تیمچه بزرگ به ارمغان آورده است.

آری ترکیب خشت و گل و آجر و سنگ با دستان توانگر خالقش، تیمچه‌ای تماشایی را خلق کرد. اثری شاخص و فاخر که در ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده و در طی سالیان اخیر مرمت شده است. تیمچه قم امروز همچون گذشته به مشاغل مرتبط با فرش چون خریدوفروش انواع فرش‌ و تابلوفرش‌های دست‌بافت و صنایع‌دستی گران‌بهایی مزین به فرش ابریشمی ازجمله گلدان، صندوقچه و… اختصاص دارد.

پیشنهاد می‌کنم لذت بازدید از معماری سنتی ایرانی همراه با طعم خرید را در تیمچه بزرگ قم تجربه کنید. اگر به تماشای این بنای تاریخی مشتاق شدید، تیمچه فرش قم همه‌روزه به‌جز ایام تعطیل و روزهای شهادت ائمه علیهم‌السلام از ساعت ۳۰/۸ تا ۲۱ به‌روی شما گشوده است.

تیمچه در راستای بازار نو واقع شده است که از سه‌راه و چهار‌راه بازار به آن می‌رسید.